تاریکه بازار ؛ معرف تاریخ شهر کرمانشاه - بازی ناتمام

بازار کرمانشاه به عنوان یکی از اصلی ترین بخش های شهر کرمانشاه ترکیب دلپذیری از فعالیت های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و... را در خود جای داده است. این بازار به بازار قدیم، تاریکه بازار و بازار زرگرها نیز معروفیت دارد و بخشی از میراث کهن است که گذشته از معماری دلپذیر و درخور توجه اش بازگوکننده تاریخ و خاطرات و اندیشه های شهر است.

پیشینه

بازار بزرگ سرپوشیده کرمانشاه (به عنوان مهم ترین بازار غرب ایران در سده های گذشته)، از بدو تاریخ نویسی و جغرافی نگاری، مورد توجه بسیاری از مورخان و سیاحان نهاده شده است. این بازار که از جاهای دیدنی کرمانشاه محسوب می گردد، با نوع معماری کهن و زیربنای وسیع خود ، فعالیت های تجاری وسیعی را پوشش می داد و از این نظر، با بازارهای معروف ایران قدیم، همانند ری، همدان، شوش، اصفهان، شیراز، کرمان و تبریز قابل مقایسه است.

تا قبل از دوران قاجار کرمانشاه هرگز نتوانست به عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب کشور مطرح گردد و همواره تحت نفوذ شهر همدان بود. اما در دوره قاجار با قرارگیری گمرک غرب در کرمانشاه امتیاز ویژه ای به لحاظ اقتصادی، اقتصادی، اعتباری و... به شهر اعطا شد و بازار کرمانشاه توانست خود را مطرح کند و نقش عمده ای در تجارت کشور بر عهده گیرد.

بازار در حدود 200 سال پیش و در زمان حاکم شهر کرمانشاه، محمدعلی میرزای دولتشاه، ساخته شده است. این بازار دارای 18 راسته است و در زمان خود بزرگ ترین بازار سرپوشیده خاورمیانه محسوب می شد. دولتشاه با ساختن بازار بزرگ، سربازخانه شهری، کارخانه چوب سازی، بناهای مذهبی، میادین شهری، حمام ها و سایر ابنیه عمومی این شهر را از شهرهای مهم و آباد ایران قرار داد. او بعلاوه ساخت بازار اولیه را درکنار رودخانه آبشوران شروع کرد. این بازار از دروازه پل سید آدینه شروع شده و به دروازه چقاسرخ ختم شده است. پس از محمدعلی میرزای دولتشاه فرزند وی، امامقلی میرزا عمادالدوله، به عنوان حاکم کرمانشاه منصوب شد. ساخت بناهای فرهنگی، مذهبی همانند مسجد عمادالدوله و تجاری مانند سرای عمادالدوله و قیصریه و بعلاوه ساخت چندین عمارت باارزش از جمله کاخ عمادیه، کاخ مسعودیه و بعلاوه توسعه بازار با ایجاد چندین سرا و احداث چهارسوق از جمله فعالیت های امامقلی میرزا عمادالدوله در کرمانشاه است.

در سفرنامه ناصرالدین شاه آمده است وجود کاروانسراهای فراوان در شهر (40 کاروانسرا) نشان می دهد تجارت عمده کرمانشاهیان در سایه عبور کاروان ها است. فلاندن نیز می نویسد از این شهر کاروان های بزرگ با بارهای گران بها به ویژه صندوق های حمل مردگان به کربلا عبور می نماید.

ساختار بازار

بازار کرمانشاه که در اثر عبور خیابان های اصلی شهر هم اکنون به چهار قسمت تقسیم شده است، از بخش ها و راسته بازارهای زیادی تشکیل شده که جاذبه گردشگری محسوب می شوند.

بازار کرمانشاه مانند دیگر بازارهای خطی در جهت طولی رشد نموده و فضاهای عمومی در دو سوی آن جای دارند. کلیه فضاهای بازار با هم مرتبط بوده و در دو طرف راهروهای خطی معماری خاصی را به وجود آورده اند. نظم موجود با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف دیگر، احتیاج مشتری بازار و بافت شهری اطراف آن در طول زمان پایه گرفته و با گذشت زمان میان بخش های مختلف آن هماهنگی معقولی برقرار شده است. همجواری فعالیت های سازگار برای پیشرفت کسب و تسریع در دادوستد و ساخت کاروانسراها در خارج از راسته های اصلی از انسجام و یکپارچگی و هماهنگی در بازار خبر می دهد.

عناصر بازار کرمانشاه

1. راسته: هر بازار بزرگ دارای حداقل یک راسته اصلی و چندین راسته فرعی است که آن را دالان هم می نامند. راسته اصلی بازار کرمانشاه از دروازه چقا سرخ تا دروازه پل سیدآدینه ادامه دارد. راسته های بازار کرمانشاه بر اساس حرفه بازرگانی و صنعتگری، شهر، مذهب بازرگانان و کارکرد به اسامی ذیل نام گذاری شده اند: بازار بزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنکدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازار حوری آباد، بازار کلوچه پزها، بازار حلبی سازها، بازار صحاف ها، بازار مسگرها، بازار سراج ها، بازار علافخانه، بازار ترک ها، بازار کلیمی ها، بازار چال حسن خان، بازار توپخانه .

2. دالان: دالان یک فضای ارتباطی است که غالبا نقش رابط بین فضای بیرونی و درونی بنا را دارد و معمولا به صورت کوچه یا راسته ای کوچک و فرعی است که از یک سو به راسته ای دیگر و از سویی دیگر به یک سرا یا کاروانسرا مربوط می گردد. دالان وکیل الدوله در بازار کرمانشاه از یک سو به راسته بازار سراج ها و از سوی دیگر به سرای وکیل الدوله مربوط است .

3. چهارسوق: در محل تقاطع راسته های بازار مسگرها، سراج ها، صحاف ها و زرگرها در بازار کرمانشاه چهارسوقی ایجاد شده که گنبد آن دارای ظرافت و تزئینات داخلی زیادی است.

4. قیصریه: در راسته بازار صندوق سازها، قیصریه عمادالدوله ساخته شده که محل کار صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند بزازان، علاقه بندان، سوزن دوزان، گوهریان و مشاغلی از این دست بود که احتیاج به ظریف کاری دارد.

5. تیمچه: تیمچه کاروانسرا یا سرای کوچک سرپوشیده ای است که فضای بسیار مناسبی برای عرضه کالاهای گران بها مانند فرش است. تیمچه سید اسماعیل واقع در راسته بازار علافخانه نمونه ای از تیمچه های بازار کرمانشاه است.

6. سرا و کاروانسرا (خان): کاروانسرا یا سرا را می توان مهم ترین فضای معماری طراحی شده در بازار کرمانشاه دانست که به وسیله راسته های اصلی قابل دسترسی است. کاروان سراهای کرمانشاه به علت محدودیت طول راسته بازارها و تعدد کاروان ها ساخته می شدند. سرای وکیل الدوله، سرای کاشانی، سرای حکیم الدوله، سرای نور، سرای خرمافروش ها و سرای اصفهانی ها، سرای فراش باشی، سرای عمادالدوله، سرای سنگ تراش ها و سرای رنگرزها از جمله سراهای واقع در این بازار است که تا کنون نیز به جامانده است.

7. مساجد و تکایا: به تناسب بزرگی و کوچکی بازار مساجدی در راسته اصلی ساخته می شد. مساجدی که در بازار کرمانشاه نهاده شده عبارت اند از مسجد جامع، عمادالدوله، فیض مهدوی و بنکدارها.

8. قهوه خانه: قهوه خانه ها از فضاهای جمعی هر بازار و بازارچه بوده و هستند. اگرچه امروزه اهمیت قدیم خود را ندارند، هنوز محل تجمع اجتناب ناپذیر بازاری ها هستند. بعلاوه باید از امکانات دیگری چون آب انبار، سقاخانه، شترخان، برف انداز و مانند آن در بازار نام برد. حمام حاج شهباز خان نیز از مکان هایی است که نباید آن را از یاد برد.

با احداث خیابان مدرس در سال 1312 بازار به دو پاره شرقی و غربی تقسیم شد. گذرهای درون بافت قطع و خیابان پس از عبور از مقابل مسجد جامع و وسط سبزه میدان با از بین بردن این فضای شهری شاخه های اصلی بازار را قطع نموده و با ایجاد واحدهای تجاری در دو طبقه این خیابان به یکی از اصلی ترین محورهای بافت کرمانشاه تبدیل و موجب کم رونق شدن واحدهای بازار شد. احداث خیابان جوانشیر در ضلع غربی خیابان مدرس نیز بازار توپخانه را از راسته بازار علافخانه جدا کرد.

با تغییراتی که در بازار بزرگ کرمانشاه به وجود آمد بسیاری از اصناف از جمله مسگری، سفیدگری، سراجی، صندوق سازی، گیو ه کشی، نعل سازی، رنگرزی، صرافی و... برای همواره به بوته فراموشی سپرده شد. با رکود حوزه بازار، فعالیت ها به راسته های اصلی محدود شد و در نتیجه عدم حضور بازاریان و شهفرایندان بسیاری از سراها صرفا تحت عنوان انبار مورد استفاده نهاده شد و تعدادی از سراها به علت رها شدن و متروکه ماندن پس از مدت کوتاهی به فضاهای مخروبه در بازار بزرگ تبدیل شد. با توجه به آسیب های وارده به بازار بزرگ کرمانشاه، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری توجه ویژه ای به بازار نموده و با برنامه ریزی اجرا شده برای بازسازی و باززنده سازی بخش های تخریب شده از سال 1374 فرایند اجرای عملیات بازسازی را از راسته صندوق سازها شروع کرد و در حال حاضر بازسازی و احیاء راسته های علافخانه، سراج ها، مسگرها، صحاف ها، آهنگرها، بزازخانه نو، چال حسن خان و بازار ترک ها به اتمام رسیده است.

سازمان میراث فرهنگی بازار قدیمی کرمانشاه را در سال 1376 با شماره 1944 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رساند. نظر و تجربیات خود را در مورد بازدید از این بازار دیدنی، با ما و سایر کاربران خبرنگاران به اشتراک بگذارید.