ابن اِیاس، مورخ امانتدار - بازی ناتمام

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگاران- بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

ابوالبرکات محمد بن احمد بن ایاس ناصری حنفی، مورخ مصری قرن نهم و دهم هجری است.

در 6 ربیع الاخر 852 به دنیا آمد. خانواده اش اهل چرکس، ناحیه ای در غرب قفقاز بودند. جد پدری اش، فخری ایاس، که از ممالیک سلطان ظاهر برقوق (حکومت 784-801ق) بود، در دولت الناصر فرج بن برقوق به سِمت دبیری گماشته شد. پدر ابن ایاس، شهاب الدین احمد بن ایاس نیز در دولت الناصر فرج دبیر دوم شد.

ممالیک نام سلسله ای از فرمانروایان مصر است و سبب این نام آن است که پادشاهان این سلسله ابتدا جزء قراولان مزدور الملک الصالح ایوب و در حقیقت از غلامان سفیدپوست بودند. ممالیک جمع مملوک، به معنی غلامان است و ایشان دو طبقه بوده اند: ممالیک بحری و ممالیک برجی. این دو طبقه، تا نیمه اول قرن دهم هجری، مصر و شام را در اختیار داشتند.

ابن ایاس در دربار ممالیک با بسیاری از درباریان خویشاوندی داشته و به همین سبب علت انقراض حکومت ممالیک را به تفصیل نوشته است. در کتاب بدایع الزهور فی وقایع الدهور تاریخ مصر را تا خاتمه پادشاهان ایوبی، به اختصار و از سلطنت قایتبای با توضیح و تفصیل جزئیات، ذکر نموده است. ابن ایاس از جلال الدین سیوطی، عبدالباسط بن خلیل حنفی و شمس الدین قادری در حکم استاد خود (شیخنا) یاد نموده است.

ابن ایاس در 882ق به سفر حج رفته و بارها در آثارش از مصائب این سفر یاد نموده است. از آنجا که 84 سال زیست، سال فوتش را حدود 928ق تخمین زده اند.

او با رجال دربار و امیران مصری روابطی نزدیک داشته و بسیاری از خبرنگارانن را مدح نموده است؛ از ممدوحان او می توان به امیر خایربک نایب السلطنه و قاضی القضات کمال الدین اشاره نمود اما به نظر می رسد که ابن ایاس به سلطان نزدیک نبوده؛ چون گاهی اخبار سلطان را از زبان خاصان و افراد موثق نقل نموده است. اندیشه و شخصیت ابن ایاس را کم وبیش می توان از مطالعه دقیق آثار او دریافت که به این توضیح اند:

1. بدایع الزهور فی وقایع الدهور، که مهم ترین اثر تاریخی اوست و با اهمیت ترین بخش کتاب، اتفاقات روزگار مؤلف یا زمان نزدیک به عصر اوست؛ زیرا در بیشتر موارد خود شاهد آن رویدادها بوده و یا از آن وقایع اطلاع صحیحی داشته است. جلد نخست در واقع، پیش گفتاری کوتاه برای کامل کردن اثرش است. ابن ایاس به گفته خودش، در مقدمه، حدود 37 کتاب تاریخی را مطالعه نموده تا نکاتی را که دنبال آن بوده، به دست آورد. به گفته محمد مصطفی مصرفی که مقدمه ای بر جلد پنجم کتاب نوشته است، ابن ایاس شیوه لغوی خاصی داشته و لغات ساده و آسان، نزدیک به زبان محاوره مردم را به کار می برده و با اینکه قواعد درست املا را می دانسته، غالباً به قواعد املا توجهی ننموده است.

ابن ایاس در نقل اخبار تاریخی خبر را همان طور که شنیده بود می نوشت، نه چنان که دستور زبان ایجاب می کرد. این روش، اثر او را از لحاظ زبان شناسی و مطالعه تحول زبان عربی حائز اهمیت نموده است. محمد مصطفی مصرفی، در مقدمه جلد اول، آورده که ابن ایاس به صحت آنچه می نوشت توجه داشت و امانت علمی را در نقل رویدادها، رعایت می کرد. ابن ایاس خود نیز به این نکته اشاره نموده است؛ مثلاً، در باب ملک الظاهر نوشته که اخبار مربوط به او بسیار است و چند مجلد می گردد، ولی بیشتر آنها ساختگی است و حقیقت ندارد اما آنچه ما به دست آورده ایم اخبار درستی است.

این کتاب چندین بار چاپ شده است؛ از جمله در قاهره به تاریخ 1301-1306ق، در سه جلد و همچنین به تلاش محمد مصطفی، از طرف انجمن تاریخی مصر، در 1951.

2. نشق الازهار فی عجائب الاقطار، از فهرست مطالب کتاب که آلوارت آن را نقل نموده است برمی آید که نشق الازهار بیشتراثری جغرافیایی و طبیعی است. ابن ایاس در مقدمه کتاب نوشته که تاریخ ملل را خوانده است و خواسته شگفتی های آنها را به اختصار بنویسد. در این کتاب عجایب مصر و طلسمات و مطالب دیگر آمده و جرجی زیدان از آن به نام خریدة العجایب و بقیة الطالب یاد نموده است. این کتاب را لانگلس در 1807 ترجمه و منتشر نموده است.

3. جواهر السلوک فی الخلفاء و الملوک، که نسخه های خطی آن در کتابخانه احمد ثالث و کتابخانه موزن توپکاپی سرایی نگه داری می گردد.

4. المنتظم فی بده الدنیا و تاریخ الامم، که نسخه خطی آن در کتابخانه احمد ثالث محفوظ است.

5. نزهة الامم فی العجائب و الحکم، که ابن ایاس در بدایع الزهور به آن اشاره نموده است. نسخه هایی از آن در ایاصوفیه نگه داری می گردد.

همچنین بغدادی آثاری چون عقوالجمان فی وقایع الزمان و الجواهر الفریدة و النوادر المفیدة را در زمره آثار او بیان نموده است.

4104/