محمدرضا شفیعی کدکنی، بازمانده از نسلی بی تکرار - بازی ناتمام

با این همه استاد را بی تردید و بدون مبالغه می توان نگین انگشتری ادبیات پارسی در روزگار ما دانست، که روحش غوطه ور در تاریخ پرفرازونشیب ادبیات کلاسیک فارسی و جسمش آمیخته به ادبیات نوین است و همین حضور عمیق در دو اقلیم کلاسیک مدرن از او شخصیتی ادبی با دقت، وسواس، ظرافت و نگاهی ژرف ساخته است.

در کنار این همه، شعر استاد نمایان گر اندیشه اوست و اجتماعی بودن یکی از ویژگی های مهم آن. با این همه استاد، در سال های اخیر به خصوص، به واسطه نظریات انتقاد ادبی اش، بیشتر از هر زمان دیگر مورد نقد و نظر قرار گرفته است.

شاید اگر استاد، شیوه گفت وگو نکردن بیش از چهار دهه شان را کنار می گذاشتند و شخصا به بعضی پرسش ها پاسخ می دادند، بسیاری موارد روشن، و تعیین می شد، اما چه می توان نوشت که ایشان روزی 17 ساعت کار تحقیقی را به گپ وگفت ترجیح داده و می گویند سخنشان در آثارشان است و نه چیزی بیشتر.

به هر روی در این فرصت و به بهانه همین مصایب کوچک بر آن شدم تا با علی دهباشی، ادب پژوه، نویسنده و سردبیر مجله بخارا که سال هایی طولانی است که با استاد همراه و هم نشین اند، درباره ایشان، به گفت وگو بنشینم. دهباشی خود اقلیم اندیشه است و به بهانه سال ها کار دقیق ادبیات اندیشه انتقادی مرجعی دارد. با او از شفیعی کدکنی و زیست ادبی و انسانی اش سخن گفتم و پرسیدم، که جایگاه اساسی کدکنی را چگونه ارزیابی می نماید؟

کارنامه کاری استاد شفیعی کدکنی را می توان به سه بخش تقسیم نمود، نخست استادی دانشگاه زبان و ادبیات فارسی، دوم کارهای پژوهشی بلند، آکادمیک و نفس گیر که اغلب در حوزه تصحیح متون کهن یا پژوهش در آن ها قلم زده شده است و دست آخر شاعری ایشان. شما به عنوان شخصی که سال های طولانی با استاد هم زبان و هم قدم بوده اید، این سه را چگونه ارزیابی می کنید؟

من تصور می کنم کارنامه کاری ایشان بیش از این سه بخشی باشد که شما برشمردید. دکتر شفیعی از زمره آخرین نسل استادانی است که کارنامه فرهنگی و پژوهشی و حرفه ای و تالیفی شان چندوجهی بوده؛ مانند استاد بدیع الزمان فروزان فر، استاد ملک الشعراء بهار، استاد پرویز ناتل خانلری، استاد عبدالحسین زرین کوب و استاد غلامحسین یوسفی؛ این بزرگان، نسلی بودند که در چندین وجه و بعد می توانستیم به درستی استاد خطابشان کنیم. امروز شما می بینید که مثلا یک دکتر ادبیات تنها در یک رشته تخصص دارد و در همان تخصص صاحب نظر و قلم است. اما نسلی که دکتر شفیعی از آن است، این گونه نیست. کدکنی نتیجه و محصول و به عبارتی بازمانده از نسلی است بی تکرار.

و شعر استاد کدکنی، که احتمال می دهم اغلب توده ها او را بیشتر به عنوان یک شاعر بشناسند.

شاعری ایشان خودش یک فصل بسیار گسترده و جدایی دارد. به نظرم اگر امروز قرار باشد سه، یا دو نفر شاعر مهم زبان فارسی را در حوزه تمدن فرهنگی زبان فارسی نام ببریم، به قطع ایشان اولین نباشند دومین هستند. هم چنین در استادی دانشگاه، امروز به جرئت می توان گفت که سه نسل از رجحانن استادان فعلی دانشگاه های ما در داخل و خارج از دانشجویان ایشان بوده اند.

به نکته خوبی اشاره کردید، می خواهم بپرسم با توجه به تاریخ تجدد در ادبیات و گذراندن یکی دو دهه گذشته و تجربه نحله های گوناگون شعری، جایگاه دکتر کدکنی به عنوان یک شاعر چگونه می تواند تفسیر گردد؟

دکتر شفیعی کدکنی از زمره شاعران معاصری است که از همان شروع یعنی کتاب شعر زمزمه ها که در سال 1344 منتشر شد، خود را به عنوان شاعری قابل و مستعد و آینده دار به جامعه معرفی کرد. در کوچه باغ های نیشابور که در سال 1350 منتشر شد، شفیعی را به عنوان یک شاعر محبوب و مقتدر در زمینه شعر نیمایی معطوف به جامعه تثبیت کرد. او شاعری بزرگ و پیروز است. استاد ما زرین کوب شعرش را نمونه شاخص و عالی شعر بی دروغ و بی نقاب خوانده است.

در شعر او ویژگی هایی است که او را ممتاز نموده. او را در گستره ای که نام بردید، با دیگران نمی توان یکسان دانست. ایشان از این جهت بسیار استثنا هستند، و در حال حاضر تنها می توان افرادی چون آقای سایه (هوشنگ ابتهاج) را در کنارشان قرار داد، آن وجه استثنایی این است که او ریشه در 1200 ساله سابقه شعر فارسی ایران دارند و با استفاده از همین سابقه اما هم سو با دنیا مدرن اثر آفریده اند.

یعنی با توسل به همین ریشه داشتن در تاریخ ادبیات کلاسیک ایران، می توانیم مدعی استثنا بودنشان حتی در میان شاعران متجدد باشیم.

اجازه دهید یک نکته را بگویم. بی تردید تنها شخصی در دوران مدرن می تواند شعر فارسی خوب بگوید، که حتما در شاهنامه، مثنوی، سعدی، حافظ و ادبیات گذشته غوطه خورده باشد. بدون درک عمیق این سرچشمه های زبان فارسی، هرگز نمی توان شعر نو حتی شعر مدرن گفت.

برای این که گنجینه واژگان آن جاست، من باید اول بتوانم این گنجینه را بشناسم، این تاریخ را بشناسم، تا امروز بتوانم با شکلی تازه تر، تاریخ خودم را رقم بزنم. دکتر شفیعی با تجربیاتش در شعر نو فارسی، توانایی هایش را خود نشان داده است. به قول شما مردم امروز که در دوران تجدد زندگی می نمایند بیشتر او را با شعرش می شناسند، این یعنی در آمیختن معرفت و شناخت از گذشته با مفاهیم فرهنگ ایرانی امروز. به عبارتی زمانه رجحان شعر ایشان را گواهی داده است.

دکتر کدکنی هم خودشان مکرر گفته اند که برای البته یک پرسش است، اما بگویم شخصا از زبان سعدی و تصویرپردازی او بسیار سود برده ام و معتقدم سعدی سخن از زبان و زمانه ما می گوید و هرگز این طور فکر نمی کنم.

بله، اما پرسشی است که شاید جوان ترها مطرح نمایند، اما چون نمی خوانیم، درک نمی کنیم که از این مدرن تر که در 750 سال پیش سروده شده می گردد:

خبرت خراب تر کرد جراحت جدایی

چو خیال آب روشن که به تشنگان نمایی

تو چه ارمغانی آری، که به دوستان فرستی

چه از این به ارمغانی که تو خویشتن بیابی

بشدی و دل ببردی و به دست غم سپردی

شب و روز در خیالی و ندانمت کجایی

از این مدرن تر می گردد سرود؟ ما به دلیل آموزش غلط ادبیات کلاسیک فارسی در مدارس و دانشگاه و به دلیل تمام شیوه هایی که جریانی راه انداخته است از افرادی که نمی خواهند زحمت بکشند، مطالعه و پژوهش نمایند، باعث شده است درک درستی از این ادبیات نداشته باشیم. حتی شاملو هم از این گنجینه سود جسته، مثلا به شعر مه او که می گوید: بیابان را سراسر مه گرفته ست و در ادامه می آورد: بیابان خسته، لب بسته، نفس بشکسته، در هذیان گرم مه، عرق می ریزدش آهسته از هربند دقت کنید. یا در ترجمه ای که از فدریکو گارسیا لورکا انجام می دهد، عنوان یک شعر را می گذارد تخته بند تن که از حافظ وام گرفته.

می توان گفت هرکدام از شعرهای مهم زبان فارسی در دوران معاصر شعرهایی هستند که همه از این گنجینه ادبیات کلاسیک سود برده اند. وقتی شما این ادبیات کلاسیک را می خوانید، واژگان و نوع برخورد شاعران بزرگ با واژگان به صورت خیلی پنهانی در فکر می نشیند و در زمان آفرینش اثر یک باره می بینید چیزی به شما می گوید که من را بنویس. متاسفانه در شعر معاصر و شعر نسل جوان به دلیل بی توجهی و قدری تنبلی در آموزش، البته زحمتی که مطالعه دقیق دارد، یک بیگانگی با سرچشمه های زبان فارسی ایجاد شده که نتیجه اش شعرهای سستی است که این روزها می بینیم. و بنابراین ما شاهد شاعران برجسته نیستیم.

به نقد شعر معاصر رسیدیم، از استاد کدکنی دور نشویم و با همین موضوع به ایشان بپردازیم. دکتر هم گویا با چنین رویکردی به ادبیات نسل نو می نگرد، به طور مثال مقاله شعر جدولی ایشان که اگر اشتباه نکنم نخستین بار شما آن را در مجله بخارا منتشر کردید. در این مقاله ایشان از هم نشینی های ناهم خوان صحبت می نمایند و نظر دارند که مثلا سطوری مثل چند رکعت باران اشتباه است، چراکه واحد میزان گیری باران رکعت نیست. اما ما می بینیم که این شیوه مثلا در شعر شاگردان ایشان مثل زنده یاد قیصر امین پور هم متبادر است و اصلا امروزه به عنوان شیوه ای برای شاعرانه کردن متن به کار می رود. این نوع برخوردها با ادبیات متجدد از سوی استاد کدکنی را شما چگونه ارزیابی می کنید؟

این مقاله را همان طور که گفتید، 18 سال پیش برای نخستین بار در شماره اول مجله بخارا منتشر کردیم. و اگر قرار باشد به من بگویند در تاریخ یکصد سال اخیر 10 مقاله مهم نقد ادبی در حوزه شعر معاصر را نام ببرید، حتما این مقاله جایگاه نخست را دارد. به دلیل این که ایشان با این مقاله درواقع شعر یک دوره را فرمول بندی و تئوریزه کردند. آن مقاله آسیب شناسی چند نسل از استعدادهای خلاق شعری بربادرفته است. چون استاد زبان و ادبیات فارسی هستند، در موضع زبان شناس و ادیب و منتقد آشنا به مبانی نقد ادبی سنتی و مدرن، ایشان معیاری عرضه کردند که شعر کلاسیک و نو و سپید و غیره را به نوعی می توان بر مبنای آن آنالیز و تحلیل و هم چنین آسیب شناسی کرد.

کشف هوشمندانه اداهای شاعران جدولی و فرمول بندی همه فهم آن حاصل یک عمر تجربیات ایشان است. این مقاله می تواند یک کتاب 400 صفحه ای گردد که ایشان به صورت فشرده در 30 صفحه بیان کردند. و هیچ منتقدی به صورت مکتوب تا امروز نیامده است درباره آن نظری ارائه کند یا نقدی بنویسند. تنها اخیرا یک کتابی منتشر شده است فکر کنم با نام دکتر شفیعی چه می گوید؟

فکر کنم کتابی را که نشر بوتیمار چاپ نموده است، می گویید؟

بله. من می توانم بگویم از این ساختمان خوشم نمی آید، ولی وقتی که بخواهم این ساختمان را نقد کنم، باید معماری بدانم. پس من می توانم آقای دکتر شفیعی را بگویم شعرشان را خوشم نمی آید، اما اگر بخواهم دکتر شفیعی را نقد کنم، باید هم سطح ایشان به علاوه یک بدانم.

آیا شما معتقدید که نقدهای استاد کدکنی همان قدر که در فضای ادبیات کلاسیک راه گشا بوده اند، برای فضای ادبیات مدرن هم نسخه ای چشم گیر و کارآمد هستند؟

ایشان حداقل 30 سال از زمان خودش جلوتر است. اگر یحیی آرین پور بعدی بیاید و غربال را به دست بگیرد، همان کاری را خواهد نمود که دکتر شفیعی انجام می دهد. نگاهی که به ادبیات دارند، نگاه به آینده است و او افق را می بینید و من در گودی می بینم، بنابراین آن که در قله نشسته است، تپه ها، رودخانه ها و… را می بیند. یک باره یادم افتاد که تعبیر بسیار زیبایی ایشان به کار برده اند: عده ای در سی سی یو مطبوعات ادامه حیات می دهند. یعنی اگر این دستگاه را بکشی، حیات از میان می رود.

نگاه انتقادی دکتر کدکنی بعضی مواقع گویی بسیار تند است. هم در لحن و هم در مضمون بعضی نقدها. مثلا در مقدمه ای که بر گزیده اشعار زنده یاد خانلری نوشتند، نقدهایی بر نیما یوشیج داشتند که مثلا شعرش را از خانلری برداشته و غیره.

آقای دکتر شفیعی در کتاب چراغ و آینه تفکر انتقادی خود را اعلام نموده است. او می گوید شعر معاصر فارسی در بستر ترجمه شکل گرفته است. زادگاه شعر معاصر و ضرورتش ترجمه آثار غربی بوده است. نیما هم همین طور و یکی از درخشان ترین حاصل های این تاثیر از ترجمه شاملو بوده است. نیما یوشیج در یک شرایط ویژه تاریخی حضور پیدا کرد؛ شرایطی که حزب توده اندیشه های متجدد را تبلیغ می کرد و زمینه سیاسی هم داشت و طبیعی بود که در مقابل صف کلاسیسم دنبال آدم هایی می گشتند مانند نیما. خود جلال آل احمد در مقاله پیرمرد چشم ما بود به صراحت نوشته است که نیما را چگونه به شکلی که در دهه 1350 مطرح شد، مطرح کردند.

ارزش های نیما جای خودش، ولی ویترین کردن و عرضه کردن و تبلیغ کردن چیز دیگری است که خود نیما از این کار حیرت نموده بود. خود آل احمد می گوید: او نمی دانست که ما او را علم نموده ایم. آل احمد، نیما را به حزب توده معرفی کرد. بنابراین نیما با همین نقدهای موشکافانه که دکتر شفیعی به دقت انجام داده است، درواقع جایگاه واقعی خود را پیدا می نماید. نیمای دهه 1350 اسطوره بود، رویکرد دکتر شفیعی به شعر رویکرد تاریخی است. ایشان به شعر فارسی نگاه تاریخی دارد و آن چه در آینده ادبیات گفته خواهد شد، او امروز می گوید و طبیعی است که خیلی ها برآشفته شوند.

اجازه دهید دست آخر کمی از این مباحث فاصله بگیریم. خواهشمندم به واسطه سال ها هم نشینی با استاد کدکنی کمی از شخصیت انسانی ایشان برایمان بگویید.

من استادان خیلی زیادی را در زندگی ام دیده ام و شاید کمتر کسی این بخت را داشته است در زندگی. سیدمحمدعلی جمال زاده، صادق چوبک، بزرگ علوی، تقی مدرسی، سیمین بهبهانی، ابراهیم گلستان، مهرداد بهار، دکتر زرین کوب، انجوی شیرازی، غلامحسین یوسفی، دانشور و همه این ها را درک نموده ام و رابطه ام در حد امضای کتاب نبوده و عمیق تر از این مباحث بوده است. اما در این میان آقای دکتر شفیعی شبیه هیچ کدام نیست. یکی از شخصیت هایی است که لابه لای تاریخ فرهنگی را بسیار دقیق می شناسد.

انسانی بسیار اصولی در زندگی شخصی، در عین حال که بسیار مدرن است، در سنتی ترین شکل ممکن که تصور می کنیم، زندگی می نمایند. اهل موسیقی است و بسیار موسیقی را خوب می شناسد. در حوزه فیلم و تئاتر هم برگزیده برگزیده برگزیده ها را می بیند. شما کافی است منزل ایشان را بروید و ببینید، خانه ای که چهار میز تحریر در آن وجود دارد و روی هرکدام یک پروژه در حال اجرا است.

در این خانه اگر سارق بیاید، هیچ چیزی برای بردن ندارد، یک یخچال و یک گاز و مقداری کتاب و زندگی که با روزی 17 ساعت کار گره خورده است در هشتاد سالگی. حتی ایشان ساعت چای خوردنش تعیین است. انضباط ایشان در غذا خوردن و خوابیدن بسیار مثال زدنی است. ملاحظات بسیار خاصی دارد که یک وجودی را ساخته به نام استاد شفیعی کدکنی.

پ