نخستین کنسرت در تهران - بازی ناتمام

بدون شک، نخستین ارکستر عظیم مردمی را گروه موسیقی انجمن اخوت در تهران برگزار کردند. کنسرتی که با همت درویش خان و عارف قزوینی یک ماه بعد از فتح تهران برای یاری به بازماندگان شهدا و زخم خوردگان مشروطه در حیاط خانه ویران شده علی خان ظهیرالدوله برپا شد.

گروه موسیقی انجمن اخوت به سرپرستی درویش خان یکی از نخستین گروه های موسیقی ایران است که در زمینه موسیقی مردمی با استفاده از متد موسیقی سنتی ایرانی فعالیت خود را شروع کرد. این گروه برای اولین بار موسیقی را از چارچوب موسیقی بزمی و درباری با کنسرت هایی که برگزار می کردند به سطح جامعه آوردند و در میان مردم اجرا کردند.

به گفته ساسان سپنتا در کتاب چشم انداز موسیقی ایران: بعد از صدور فرمان مشروطیت، محمدعلی شاه بدون دعوت از نمایندگان مجلس تاجگذاری کرد و از همان ابتدا خصومت او با مشروطیت آشکار شد... این موضوع تجمع گروه ها را فراهم کرد... نوازندگان از آن محیط اجتماعی به سرعت استفاده نموده و به تشکیل کنسرت هایی در فضای باز اقدام کردند. ارکستر درویش خان در انجمن اخوت که بیشتر اعضای آن روشنفکران و تحصیل کردگان آن موقع بودند، به همین ترتیب تشکیل شد. ارکستر انجمن شروع یک حرکت نوآورانه در موسیقی ایران بود، ترکیبی تازه از سازهای ایرانی و فرنگی که برخی از آثار به فرم های غربی مثل مارش و پولکا نوشته می شدند. این برای نخستین بار بود که این فرم ها، در موسیقی ایرانی به کار گرفته می گردد.

در گروه موسیقی انجمن اخوت علاوه بر درویش خان که رئیس ارکستر بود، از بهترین نوازندگان و خوانندگان زمانه در این اجراها شرکت داشتند. دکتر مهدی منتظم الحکما و حسین هنگ آفرین نوازندگان سه تار از شاگردان خاص میرزاعبدالله؛ مشیر همایون، غلامرضا سالارمعزز و یوسف فروتن نوازندگان پیانو؛ ارفع الملک، یوسف خان صفایی، یحیی خان قوام الدوله ای، فخام الدوله، علینقی وزیری، اسماعیل قهرمانی، شکرالله معروف به شکری و حاج غلامرضا معروف به گاوی در ارکستر اخوت تار می زدند. حسین اسماعیل زاده کمانچه کش، تقی دانشور (اعلم السلطان)، رکن الدین خان، حسام السلطنه و حشمت دفتر نوازندگان ویلن بودند و حاجی خان ضرب و رضاقلیخان نوازنده ضرب بودند که رضاقلی خان گاهی آواز هم می خواند. نایب اسدالله معروف به نایب و شاهیدی نوازندگان نی و ناصر سیف، میرزا حسین ساعت ساز و سیدحسین طاهر زاده خوانندگان ارکستر بودند.

نه فقط اجرای موسیقی ها و نمایش هایی با مضامین مخالفت با استبداد که عضویت بسیاری از مشروطه خواستار شناخته شده هم باعث شد تا خانه ظهیرالدوله و مقر انجمن، همزمان با به توپ بستن مجلس خراب گردد و اشیا، اثاثیه و کتاب های گران قیمت خانه به غارت برود. پس از انهدام و غارت مقر انجمن اخوت، جلسات و گردهمایی ها و کنسرت های آنها تقریبا تعطیل شد و جلسات و کنسرت های مخفیانه به باغ های شخصی اعضای انجمن در حومه پایتخت محدود شد. بااین حال صدای ارکستر انجمن همچون دیگر صداهای مخالف استبداد، در دوره یک ساله استبداد صغیر، کاملا خاموش نشد. پس از فتح تهران در تیر ماه 1288 خورشیدی، این صدای صدای ارکستر انجمن اخوت بود که تبدیل به صدای انقلاب مشروطه شد.

درویش خان با عارف قزوینی و به واسطه او با انجمن اخوت آشنا شد. همکاری او با انجمن اخوت، مهم ترین حلقه اتصال او با انقلاب مشروطه است. درویش خان که خود به تازگی از قید ملازمت یک شاهزاده قاجاری رهایی یافته بود، به عنوان رهبر ارکستر انجمن اخوت با اعضای مشروطه خواهش نقش ایفا کرد. غیر از کنسرت های درویش خان با انجمن اخوت در تهران، او در سال 1288 خورشیدی همراه چند هنرمند سرشناس دیگر یعنی؛ حسین طاهرزاده، باقرخان رامشگر، اقبال آذر و عبدالله دوامی و به درخواست مشروطه خواستار برای سه شب کنسرتی در شهر رشت برپا کردند. این گروه برای ضبط صفحه از روسیه راهی لندن بودند و چند روزی در این توقف کردند. چند عکس معروف هم از این گروه باقی مانده است؛ گروهی که سفر آنها الهام بخش علی حاتمی برای ساخت فیلم دلشدگان هم بود.

کنسرت های درویش خان محدود به کنسرت های مرتبط با مشروطه اش نمی شد، او احتمالا از نخستین هنرمندانی بود که کنسرت هایی با اهداف اجتماعی روی صحنه برد که تعدادی از آنها با ارکستر انجمن اخوت بود. کنسرت برای ایجاد مدرسه فرهنگ، کنسرت به نفع حریق زدگان آمل، کنسرت برای ایتام بی بضاعت مدارس ملی کنسرت برای بازسازی خرابی های آتش سوزی بازار، کنسرت برای غارت شدگان ارومیه از جمله این برنامه ها بود. او کنسرتی در سفارت روسیه به نفع قحطی زدگان روسیه ترتیب داد که وزارت جنگ طی نامه ای در اردیبهشت سال 1301 از او قدردانی کرد.

پژوهشگر:فرزانه ابراهیم زاده