کتاب صوتی راهی برای رهایی از کهکشان گوتنبرگ - بازی ناتمام

سعید اسلام زاده، روزنامه نگار و گوینده کتاب های الکترونیکی و گویا، درمورد این کتاب ها در عصر مجازی اعلام کرد: با توجه به تجربه تقریباً 19-18 ساله ای که در زمینه فراوری کتاب های صوتی دارم، یکی از نکات بسیار مهمی که باید به آن توجه کرد این است که کتاب صوتی بدیل کتاب چاپی نیست و درواقع، یک مدیوم و رسانه مستقل است که اگر بخواهیم از لحاظ فلسفی، روانشناسی و...، نحوه مواجهه مخاطب با کتاب صوتی را درنظر بگیریم باید بگوییم که اگر کتاب چاپی در راستای چشم عمل نموده، کتاب صورتی در راستای گوش عمل می نماید؛ مثل دوچرخه ای که در امتداد پا عمل می نماید. به همین علت، دو ماهیت کاملاً مجزا داریم.

به گفته او، در حال حاضر، بسیاری از کتاب های صوتی که فراوری می شوند طابق نعل به نعل کتاب های چاپی موجود در بازار هستند و شرکت فراورینماینده یا رادیو، یا کتاب موردنظر را خلاصه نموده و یا این که همه آن را به صورت واو به واو اجرا می نماید و می خواند و علاوه بر این، برخی از کتاب های چاپی قابل صوتی شدن را ندارند؛ نه به این خاطر که ارزش صوتی شدن را ندارند بلکه به این علت که مطلب به گونه ای است که نمی توان آن را به رسانه دیگر تبدیل کرد و این موضوع، حتی در رمان ها و کتاب های تاریخی، روانشناسی و... وجود دارد.

اسلام زاده گفت: کتاب صوتی، رسانه ای مستقل است که موضوعات آن باید درمورد خودش ساخته گردد. زیرا با مقوله ای روبرو هستیم که در دنیا، سابقه حدود 70-60 ساله دارد، ولی در دهه 50 در ایران، برای نابینایان آغاز به فراوری این کتاب ها نموده اند و سپس، توقف طولانی تقریباً دو سه دهه ای داشته ایم تا از حدود نیمه دهه 80، در رادیو به صورت جدی، این موضوع را آغاز نموده ایم.

این گوینده کتاب های الکترونیکی و گویا ادامه داد: الان، یعنی در سال 1401، وقتی درباره کتاب صوتی صحبت می کنیم منظورمان کالای فرهنگی است که قابلیت خرید و فروش، دانلود و شکل فیزیکی دارد و می توان این کالا را در فضای فرهنگی و تجاری عرضه کرد. به همین دلیل، با کالایی سر و کار داریم که باید مقتضیات بازار را بداند.

اسلام زاده، با اشاره به چگونگی ذات و ماهیت کتاب های صوتی و تفاوت و تمایز آن ها با کتاب های چاپی و الکترونیکی توضیح داد: کتاب هایی وجود دارند که ما به عنوان خواننده و کاربر، حروف را می بینیم که حتی کتاب های پی دی اف و ابَر متن هم جزء آن ها قرار می گیرند و حروف را مثل کتاب چاپی می بینیم و فقط به جای کاغذ، صفحه ال سی دی است. از اینرو، کتاب صوتی دارای ویژگی منحصر بفردی است که آن را به یک رسانه شنیداری تبدیل می نماید. یعنی از یک رسانه چاپی و از کهکشان گوتنبرگ رها می شویم و در حقیقت، دو فضای متفاوت را تجربه می کنیم.

او اعلام کرد: به نظرم، کتاب صوتی، یک مواجهه مدرن با محتوایی است که ممکن است در قرن ها و هزاره ها فراوری شده باشد؛ به طوری که همین الان می توان یک کتاب کهن بشری مثل گیلگمش را به اثر صوتی تبدیل کرد و در اختیار مخاطب قرار داد و به نظرم، این تفاوت اساسی بین کتابی است که فرد در دست می گیرد و مطالعه می نماید و کاغذ دارد و خواننده می تواند یادداشت کند و کتاب صوتی که در هر نوع دستگاهی، از گوشی تلفن همراه گرفته تا لپ تاپ و کامپیوتر و... که با یک فلش می توان آن را جا به جا کرد و هزاران دقیقه و صفحه از آن را گنجاند.

این گوینده کتاب های الکترونیکی و گویا گفت: تفاوت اساسی کتاب صوتی با کتاب چاپی در مواجهه گذار سنت به مدرنیته است و به همین علت، جامعه ما هنوز گرایش چندانی به کتاب صوتی ندارد و در این میان، نکته مهمی که در کتاب صوتی در مقایسه با کتاب چاپی وجود دارد، این است که ما، یک دوره بشری را به عقب برمی گردیم. یعنی دوباره در حال بازگشت به فرهنگ شفاهی هستیم و درحقیقت، به جای خواندن مکتوب کتاب، به وسیله فردی به کتاب گوش می کنیم که خوانش کتاب را به صورت با کیفیت برعهده گرفته است و به هزاره های قبل و دوران شفاهی برمی گردیم و ما در کتاب صوتی، یک پیشامدرنیت را داریم، ولی با اتفاقی که در اینترنت در حال رخ دادن است اتفاق پسا مدرن را هم تجربه می کنیم.

اسلام زاده توضیح داد: به نظر بنده، در تمام این سال ها، مانع اصلی برای کتاب نخواندن، سانسور بوده و این از گرانی هم پیشی گرفته و جزء دلایل پنهانی است که معمولاً در پژوهش ها به سراغ آن نمی رویم چراکه کتاب همواره با احساس احتیاج همراه است. مثلاً حدود سال 65 که در تهران موشک باران بود و خانواده ها دور هم جمع می شدند و احتیاج به آرامش داشتند هشت کتاب سهراب سپهری جزء پُرفروش ها بودند و این به علت آرامشی بود که ایجاد می کرد و در دو ماه گذشته، برخی از خبرنگاران حوزه کتاب ، تحقیق و پرس و جوی میدانی کردند و متوجه شدند کتاب های روان شناسی زرد و رمان های سطح پایین دیگر فروش بالایی نداشتند و فروش به سمت کتاب های تاریخی، علوم سیاسی و کتاب هایی رفته است که دنیا مدرن و حتی پسا مدرن را به مخاطب ایرانی نشان می دهد.

او در رابطه با چرایی قابلیت صوتی نشدن برخی از کتاب ها گفت: احساس احتیاج جامعه به سمت یک کتاب در مقدار فروش آن اهمیت دارد. مثلاً رمان در جست و جوی زمان ازدست رفته نوشته مارسل پروست، چند هزار صفحه دارد و یک تداعی و جریان سیال فکر است که اگر قرار باشد به صوتی تبدیل گردد دقیقه 20 یا 10 آن، مخاطب به خواب می رود و به آن گوش نمی نماید. چون اثر دیداری است و افراد باید آن را بینند و با آن ارتباط بگیرند و توان خواندن هزاران صفحه را داشته باشند تا یک اندیشه را دنبال نمایند و در مقابل، رمان وداع با اسلحه نوشته ارنست همینگوی به حدی قابلیت صوتی شدن دارد که فرد از سرعت خود برای مطالعه این کار حیرت می نماید.

این گوینده کتاب های الکترونیکی ادامه داد: برای خوانش این نوع کتاب ها، انتخاب کتاب و گوینده بسیار مهم است چراکه نمی توان یک گوینده طنز را برای خوانش کتاب روان شناسی یا تاریخی انتخاب کرد و علاوه بر این، پلتفرم فروش بسیار مهم است و در این راستا، باید سامانه بانکی و کار تبلیغاتی آن به درستی اجرا شده باشد.

به گفته اسلام زاده، یکی از نکات مهم این است که بخش معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به هیچ عنوان کتاب صوتی را در زمره خود قرار نداده و این یکی از بزرگ ترین مشکلاتی است که ناشران کتاب های صوتی دارند. زیرا این نوع کتاب ها در مجموعه رسانه های دیجیتال مجوز می گیرند، ولی رسانه های دیجیتال نمی توانند با کتاب های چاپی برابری نمایند، در حالی که اگر بازار کتاب های چاپی با بازار کتاب صوتی هم سو شوند، می توانند جریان مخاطبی را فراهم نمایند.

او اضافه نمود: باید کتاب بخوانیم. اثر از کتاب رهایی نداریم که اساس آن گفت وگو اومبرتو اکو و ژان کلود کریر و نوشته ژان فیلیپ دوتوناک است و این کتاب، درباره مواجهه انسان با دنیا مدرن صحبت می نماید و یکی از نکات مهم این است که با مجموعه ای از اطلاعات روبرو هستیم که دسته بندی نشده اند و پراکنده هستند و به هیچ دردی نمی خورند و به آن دانش تبدیل نمی شوند که در نهایت، به این نتیجه می رسیم که کتاب را از قفسه کتاب خود برداریم و بخوانیم.

خبرنگاران فرهنگی هنری ادبیات