فراز و فرود پرونده کاروانسراهای ایران در مسیر جهانی شدن - بازی ناتمام

کارشناسان و مدیران میراث فرهنگی ایران قرار بود در کازان روسیه از پرونده 56 کاروانسرای ایران دفاع نمایند، اما تحریم روسیه و لغو نشست کمیته میراث دنیای یونسکو در کازان، این فرایند را یک سال به تاخیر انداخت و سال جاری در ریاض عربستان این پرونده در قالب بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران، 54 اثر تاریخی را در فهرست میراث دنیای یونسکو جای داد. پرونده ای که اگرچه یک عنوان دارد اما به علت دربرگیری زنجیره ای از بناها در بسیاری از شهرهای ایران به تنهایی به میزان 26 اثر دیگر دنیای ایران سنگین و سترگ است.

پرونده اما در ابتدا 56 کاروانسرا را در بر می گرفت که هتل عباسی اصفهان و بعلاوه کاروانسرای یام مرند آذربایجان شرقی از بین آنها در نشست ریاض به علت آنچه ایکوموس دنیای (شورای بین المللی بناها و محوطه های تاریخی) مخدوش شدن اصالت این دو اثر صفوی دانسته بود، حذف شد.

حذف این دو کاروانسرا، شرط حمایت ایکوموس از ثبت دنیای پرونده کاروانسراها بود که میراث فرهنگی ایران برای اینکه این برگ برنده را از دست ندهد، فورا آن را پذیرفت.

این اما گام آخر بود که از فیلتر ایکوموس گذشت اما آنالیز همه جوانب، نقشه ها، پلان ها، اسناد تاریخی، فضای پیرامونی و حریم منظری کاروانسراهای ایران در قالب جلسات و سفرهای متعدد برای عبور از فیلترهای لازم و گلچین کردن فهرست پرونده ارسالی به یونسکو گام به گام 2 سال به طول انجامید.

انتخاب درست کاروانسراها برای قرار گیری در زنجیره بناهای این پرونده از این جهت حائز اهمیت بود که اگر تعدادی از این کاروانسراهای انتخابی به هر علتی ویژگی های لازم و منظور نظر یونسکو از جمله اصالت و یکپارچگی را نداشتند، یا مداخلات زیاد و غیرقابل برگشتی در آنها ایجاد شده بود و یا حفاظت کالبدی مناسب نداشتند، همین موارد میتوانست کل پرونده را با شکست روبرو کند و به کلی از سوی ارزیابان یونسکو رد گردد.

در سراسر ایران نزدیک به هزار کاروانسرا وجود دارد که به گفته نماینده میراث فرهنگی ایران در اجلاس یونسکو نزدیک به 700 مورد آنها ثبت ملی شده است اما کارشناسان وزارتخانه میراث فرهنگی از بین 200 کاروانسرایی که شرایط لازم را داشتند به 56 کاروانسرا رسیدند. این پرونده بهمن سال 1399 به یونسکو ارسال شد و ارزیابان یونسکو در مهر 1400 به منظور آنالیز مستندهای پرونده کاروانسراهای تاریخی به ایران سفر کردند.

اما اینکه در راه پرفراز و نشیب شکل گیری پرونده کاروانسراهای ایران چه گذشت و چگونه مدیران و کارشناسان فنی میراث فرهنگی به این 56 کاروانسرا رسیدند که عاقبت هم پرونده با 54 کاروانسرا بر سکوی آثار دنیای یونسکو نشست. با حمید بینایی، کارشناس پرونده ثبت دنیای کاروانسراها و مسئول اسبق فنی دفتر ثبت دنیای در زمان تهیه پرونده کاروانسراهای ایران پیرامون فراز و فرود پرونده کاروانسراهای ایران در مسیر دنیای شدن گفت و گو کردیم.

قطعا تاسیسات بین راهی از جمله مکانی برای استراحت و امنیت مسافران و کاروان ها در همه کشورها وجود دارد اما کدام ویژگی کاروانسرای ایران، این گونه معماری ایران را برای قرارگیری در فهرست میراث دنیای نامزد و عاقبت پیروز کرد؟

کاروانسرا فقط مختص به ایران نیست و در کشورهای دیگر و هرجایی که مسیری و راهی باشد، فضایی برای استراحت بین راهی در همه راه های تاریخی در تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان تا شرق و چین وجود دارد ولی چیزی که کاروانسرهای ایران را از بقیه متمایز می نماید تنوع پلان، متریال، اقلیم، معماری داخلی، نوع استفاده و مالکیت آنها است که موجب شده کاروانسرای ایران یک سر و گردن از بقیه کاروانسرهای کشورهای اطراف بالاتر باشد، به عنوان مثال در کشور ترکیه کاروانسرها اکثرا سنگی و فرم آنها یک شکل است و تنوع کاروانسرهای ایران را ندارند.

باید گفت چون ایران همواره در تقاطع راه های تجاری بسیار مهم دنیا و محل اتصال شرق و غرب، شمال و جنوب بوده است و برای اینکه این راهها رونق داشته باشند، مستلزم آن بوده است که تاسیسات وابسته به راه به برترین شکل ممکن در این منطقه شکل بگیرند.

مسئله دیگر توالی تاریخی در سنت کاروانسرای سازی ایران است. ایران از دوره ساسانی تا اواخر قاجار کاروانسرا دارد و فقط به علت اینکه ورود وسایل نقلیه باعث شد که کاروانها از حیز انتفاع خارج شوند، دیگرساخت کاروانسراها ادامه پیدا نکرد ولی کاروانسرا در طول هزاران سال یکی از مهمترین ابنیه تاریخی ایران بوده است. به قول آرتور آپهم پوپ که میگوید کاروانسرا پیروزی بزرگ مردم ایران بوده است به واقع هیچ بنایی در ایران نمیتوان پیدا کرد که به میزان کاروانسراها بین عملکرد و ساختارشان هماهنگی کامل باشد. کاروانسراها در وسط بیابان با کمبود آب و متریال و نیروی انسانی و با حداقل مصالح ساختمانی ساخته شده اند و سعی شده است بیشترین سودمندی را داشته باشند. در این پلانها سودمندی حداکثری را می بینیم که در خیلی از کاروانسراهای دیگر کشورها نمی بینیم.

بر سودمندی پلان کاروانسراهای ایران نسبت به تاسیسات بین راهی سایر کشورها اشاره کردید، این سودمندی از کدام شاخصه های ویژه این بناها سرمنشاء می گیرد؟

تنوع کاروانسراها براساس موقعیت و اقلیم موجب شده است که در وسط بیابان، بالای کوه، داخل جنگل و در کنار خلیج فارس کاروانسرا داشته باشیم و این تنوع اقلیم از آن شاخصه هایی است که کارواسرای ایرانی را با کاروانسراهای سایر کشورها متمایز می نماید.

شما در زمان تهیه پرونده کارونسراها، مسئول فنی دفتر ثبت دنیای بودید، کاروانسراهای ایران کم نیستند و انتخاب اثر از بین آنها برای قرارگیری درپرونده ارسالی به یونسکو کار پر فرزاز و فرودی است، روایت شما را می خواهیم بشنویم.

هر سال هر کشور می تواند یک پرونده به یونسکو ارسال کند و ما هم همواره در دفتر ثبت دنیای دغدغه و رویکردمان این بود که از این تک سهمیه بیشترین استفاده را بکنیم. ما می توانستیم علاوه بر پرونده های تک بنا، پرونده هایی که به صورت زنجیره ای از بناها تهیه می شوند را هم در قالب یک موضوع به یونسکو ارسال کنیم، مثل پرونده قنات یا باغ که جزو این دسته بودند.

براساس این رویکرد سعی کردیم از تمام استانهای کشور، هر گونه اطلاعات و موقعیت کاروانسراها را جمع آوری کنیم. در عرض 2 سال حداقل 3 بار به صورت کتبی دکتر طالبیان، معاون وقت میراث فرهنگی با استانها مکاتبه کرد و ده ها بار هم به صورت شفاهی مذاکراتی داشتند مبنی بر اینکه هیچ کاروانسرایی که قابلیت دارد از قلم نیفتد.

چندین بار تیم های مختلف، معاون میراث فرهنگی، مدیرکل حفظ و احیای بناها، بافتها و محوطه های تاریخی وزارتخانه و خودِ بنده از استانها بازدید کردیم و هر کاروانسرایی که قابلیت داشت را در فهرست گذاشتیم.

این فهرست یکسری فیلترهای می بایست داشته است، فیلترهایی که میتوانست ویژگی های پرونده کاروانسراها را مشخص و آینده آن را رقم بزند، چه چیزهایی بود؟

سعی کردیم از تمام دوره های تاریخی از دوره ساسانی تا قاجار کاروانسرا داشته باشیم تا بتوانیم سیر تاریخی را به درستی نشان بدهیم. دومین مسئله مهم برای ما این بود که بتوانیم تنوع طرح معماری و پلان را نشان بدهیم که در همین رابطه هم کاروانسرای مدور، هشت ضلعی ، حیات مرکزی و سرپوشیده و هر پلانی که وجود دارد در بین این 54 کاروانسرای ثبت شده در فهرست میراث دنیای هست؛ سومین مورد این بود که می خواستیم از معماری کاروانسراها بر اساس همه اقلیم های مختلف در این پرونده بگنجانیم. از منطقه کوهستانی تا کرانه های پست خلیج فارس تا جلگه و بیابانی و فلات مرکزی.

به نظر می رسد یکسری کاروانسراهایی هم وجود داشته که می توانسته در پرونده قرار بگیرد اما گویا به علت ملاحظاتی که فنی بوده اند، در پرونده قرار نگرفته اند، این ملاحظات چگونه بودند؟

بله، در این بین یکسری کاروانسراها بودند که هرچند آن ارزش تاریخی ممکن را داشتند یا خیلی هم سالم به جای مانده بودند ولی به علت یکسری فیلترها از جمله مداخلات زیاد حذف شدند، چرا که اصالت و یکپارچگی یکی از معیارهای یونسکوست و نمی توانستیم با این وصف چنین کاروانسراهایی را به یونسکو ارائه کنیم. این موضوع می توانست کل پرونده را تحت شعاع قرار بدهد.

یک مورد دیگر بحث حفاظت کالبدی کاوانسرا بود. من از 200 کاروانسرا بازدید کردم ولی خیلی از آنها شرایط حفاظتی خوبی نداشتند و بسیاری از آنها بالای 50 درصد تخریب داشتند. در زمان حاضر اگر بخواهید کاروانسرایی را بازسازی کنید حداقل 20 تا 30 میلیارد تومان پول احتیاج است و این در توان بسیاری از ادارات کل میراث فرهنگی استانها نبود که این کاروانسراها را بازسازی نمایند و ما آنها را به فهرست اضافه کنیم.

پرونده ارسالی به یونسکو 56 کاروانسرا داشت، چه شد که دو کاروانسرای آن حذف شدند؟

ما پرونده کاروانسراها را بهمن سال 99 به یونسکو ارسال کردیم. پرونده تا لحظه ای که در صحن اجلاس مطرح گردد هیچ گونه اجازه دخل و تصرف یا کم و زیاد کردن حتی کلمه ای از آن را نداریم. روال این بود که ارزیابان یونسکو مهر 1400 به ایران آمدند و قرار بود تابستان 1401 اجلاس کمیته میراث دنیای یونسکو در کازان روسیه برگزار گردد اما تحریم ها موجب لغو این اجلاس شد. تا اینکه سال جاری این اجلاس در ریاض عربستان برگزار گردید و در همان صحن اجلاس و در مذاکراتِ قبل از جلسه رسمی، ایکوموس گفته بود اگر دو کاروانسرا شامل کاروانسرای یام مرند و کاروانسرای مادرشاه اصفهان (هتل عباسی) را حذف کنید ما از پرونده حمایت می کنیم تا ثبت دنیای گردد که تیم ایران هم این شرط را قبول کرد.

معتقدم میشد برای ماندن این دو اثر در فهرست چانه زنی و بحث علمی کرد اما این اتفاق نیفتاد.

یام و مادر شاه هر دو بازسازی و هتل شده اند، علت حذف این دو کاروانسرا همین بازسازی یا مداخلات بود؟

بحثشان اصالت بود، اینکه آثار اصاتشان را از دست داده اند. اما استدلال ما برای قرار دادن این دو کاروانسرا در فهرست این بود که ما در کشور هزار کاروانسرا داریم که 600 مورد از آنها روی زمین اثری ندارند و باید پیگردی شوند یا اینکه شرایط حفاظت خوبی ندارد اما این دو نمونه از نمونه هایی هستند که یا از روی پیگردی ها، پی های آنها پیدا شده و براساس اسناد تاریخی بازسازی کامل شده اند، مثل کاروانسرای یام. یا مثل مادر شاه اصفهان یا همان هتل عباسی که بعد از تخریب اجرا شده، عین به عین بازسازی شده است.

ما می خواستیم این دو کاروانسرا را به عنوان آثار بازسازی شده با حفظ اصالت ارائه بدهیم که بگوییم ما سنت کاروانسرا سازی را ادامه می دهیم و این دو مورد از نمونه هایی هستند که تخریب شده بودند و براساس طرح های اصلی و شکل اولیه بازسازی کردیم.

از نگاه شما به عنوان کارشناس فنی پرونده کاروانسراهای ایران، چالش مهم پیش روی مدیریت این اثر معماری و دنیای ایران چیست؟

بحث کلان، از این به بعد مدیریت این کاروانسراهاست. وقتی 54 کاروانسرا در قالب یک پایگاه، مدیریت گردد، قضیه مهمی به شمار می آید و این دغدغه مهمی است که این 54 اثر چگونه باید مدیریت شوند؛ 26 اثر ثبت دنیای ایران با احتساب قنات ها، باغ ها و منظر باستان شناسی ساسانی فارس نزدیک 60 نقطه میراثی می گردد اما این پرونده کاروانسراها به میزان کل آنها اثر دارد و این موضوع وقت، انرژی، مدیریت هزینه و اعتبار می خواهد.

بعضی انتقاد می کردند که چرا آنقدر زیاد کاروانسرا در فهرست قرار دادید و بهتر بود 10 یا 15 اثر قابل مدیریت را به یونسکو می فرستادید اما روند کار ما را به برآیند دیگری رساند که 56 اثر در فهرست بگنجانیم و امیدواریم علاوه بر اینکه این 54 اثر ثبت دنیای شده در قالب پرونده کاروانسراها به خوبی حفاظت گردد و از این طریق فکری هم به حال کاروانسرای دیگر کشور گردد.