قلعه سلاسل، بنای 1000 ساله در شوشتر - بازی ناتمام

همانطور که در بالا هم گفتیم، قلعه سلاسل یکی از قلعه های باستانی شوشتر است که امروزه تنها بخشی از آن باقی مانده است. این قلعه از لحاظ موقعیت جغرافیایی در شمال غربی شهر شوشتر و کنار رودخانه شطیط نهاده شده است. شکل ظاهری آن به صورت بیضی نامنظم است که از شمال و غرب از طریق رود کارون (شاخه شطیط) و از جنوب و شرق از طریق خندقی در گذشته احاطه شده است. وسعت کنونی قلعه سلاسل در حدود 5/3 هکتار است. قلعه سلاسل در مرتفع ترین بخش شهر و بر روی بستری صخره ای واقع شده است. این قلعه در گذشته بنا بر روایات مورخین و کتب تاریخی مشتمل بر عناصر و اجزایی بوده است که در حال حاضر بقایایی از آن ها برجاست.

مطابق با نوشته های تاریخی موجود، قدمت قلعه سلاسل در شوشتر به دوره هخامنشیان باز می گردد. در بسیاری از کتب تاریخی قدمت این قلعه را به دوره هخامنشیان ربط می دهند و در بعضی از منابع تاریخی هم قلعه سلاسل در شوشتر را قلعه ای ساسانی می دانند. این قلعه در واقع دژی است محوطه مربوط به آن مساحت بسیار زیادی دارد. قلعه سلاسل در شوشتر چندین حیاط متعدد دارد و در گذشته دارای قسمت های مختلفی می باشد. قلعه سلاسل از سربازخانه، طویله، حمام، شبستان، برج، باغچه، قورخانه، نقاره خانه، حرم خانه و آشپزخانه تشکیل شده بود.

درون این قلعه 5 گرددان عظیم وجود دارد که هر یک با گرددان های درون بافت شهر در ارتباط هستند. این گرددان ها در گرمای 50 درجه خوزستان دارای محیط خنک است که دمایی برابر 15 درجه را برای افراد ایجاد می نماید. عملکرد قلعه علاوه بر جنبه استراتژیکی و نظامی و مرکز حکومتی ، احتمالاً محلی برای نظارت بر تقسیم آب و مرکز مدیریت آب منطقه بوده است؛ این قلعه دارای استحکامات عالی و کوشک های باشکوهی می باشد که از طریق طلا، مینا و لاجور طراحی شده اند. بنابر گفته مورخین سلطان زین الدین، توسط منصور آل مظفر، درون این قلعه زندانی بوده است. امیر تیمور گورکانی در یورش به خوزستان این قلعه را تصرف نموده و اسرای لرستان و مشعشعیان خوزستان با اتکا به این قلعه، بارها بر علیه حکومت صفوی دست به قیام زدند.

قلعه سلاسل شوشتر در تاریخ پنجم تیر ماه 1388 در فهرست آثار ملی ایران نهاده شد.

جالب است بدانید که قلعه سلاسل در شوشتر تا زمان حکومت نادرشاه محلی برای حکومت محلی ها بوده استدر این قلعه هر کدام از مستوفیان یک عمارت مخصوص به خودشان داشته اند و تا اینکه بعد از نادرشاه این قلعه متروکه شد و حاکم ولایت هم در این قلعه مستقر نمی شد. در زمان ناصرالدین شاه قلعه دوباره بازسازی و مسکونی شد تا اینکه در سال 1341 هجری قمری رئیس اداره دارایی وقت برای ساخت اداره دارایی کلیه ساختمان آن را خراب و مصالح قلعه را برای بکار بردن در اداره دارایی مورد استفاده قرار داد.

هم اکنون چیزی که از قلعه سلاسل در شوشتر وجود دارد ویرانه ای است که به جز اتاق های زیرزمینی آن، گرددان ها و تونل های داریون، چیزی از این منطقه باقی نمانده است. بنابر منابع تاریخی موجود این بنای تاریخی از زمان هخامنشیان در این منطقه وجود داشته است و تا حدود 50 سال پیش هم آباد بوده اما در سال های اخیر این بنا روبه نابودی رفته است. با وجود تخریب بخش عمده ای از این قلعه، بخش های به جامانده آن برای بسیاری از گردشگران، دیدنی است.معماری یکی از گرددان های قلعه را می توانید در تصویر زیر ببینید.

قلعه سلاسل در شوشتر جز قلعه های چند وجهی است و 2 در عظیم هم دارد. یک دروازه در سمت جنوب شرقی این قلعه وجود دارد که دروازه خصوص آن حساب می گردد و سران نظامی از آن رفت و آمد می نمایند. دروازه جنوبی کنار مسجد شاه صفی قرار داشت که ظاهراً افراد عادی از این دروازه رفت و آمد داشته اند. در ناحیه شمال و شمال شرقی قلعه سلاسل در شوشتر یک خندق و در جنوب آن نهر داریون واقع شده بود. برج های قلعه به صورت مدور بوده و در دوره های اخیر، تاسیساتی از قبیل نانوایی، اصطبل، حمام، سربازخانه، اسلحه خانه (قورخانه)، آشپزخانه و حیاط های مختلف بوده است.

بخش های مختلف قلعه سلاسل در شوشتر

• پل های قلعه

بر روی خندقی که قلعه سلاسل در شوشتر را احاطه نموده پل هایی وجود دارد که مطابق با مطالعات صورت گفته مصالحی که در آن ها به کار رفته است شامل سنگ، آجر، ملات ساروج و گج بوده است. گفتنی است که در حال حاضر هیچ اثر و نشونه ای از این پل ها باقی نمانده است.

• خندق

همانطور که می دانید در اطراف سازه های قلاع خندق هایی می نمایدند که از قلعه و اهالی آن حفاظت گردد. در اطراف قلعه سلاسل در شوشتر هم خندقی وجود دارد که جوانب جنوبی قلعه را به طور کامل دور می زند و از یک سمت به رودخانه کارون و از سمت دیگر به نهر داریان متصل است. در گمانه زنی که در سال 2005 درجنوب قلعه و در نزدیکی بارو در زمین چمن انجام شد، شواهدی بر وجود خندق ظاهر شد. عملکرد این خندق به گونه ای است که در مواقع جنگ از طریق آب رودخانه پر می شده است تا در برابر حمله دشمن مانعی باشد.

• برج و بارو

یک باروی بسیار محکم با قطر زیاد هم که یکی از متعلقات قلعه سلاسل در شوشتر است را خواهید دید. این بارو از لحاظ ظاهری نظم خاصی را دنبال نمی نماید و مصالح به کار رفته در آن ماسه سنگ و ملات ساروج است که به صورت چینه سازی هم نهاده شده اند. در طرف جنوب قلعه، بقایایی از بارو و حصار قلعه دیده می گردد. بقایایی از برج قلعه که به صورت مدور است در انتهای شمال غربی آن باقی مانده که قطر آن 30/5 متر و سطح آن با بسترسازی دوره متاخر، یکسان شده است.

• کوشک یا عمارت حاکم نشین

بخشی در قلعه سلاسل در شوشتر وجود دارد که به کوشک یا عمارت حاکم نشین معروف است. این بخش در بالاترین قسمت قلعه سلاسل در شوشتر نهاده شده است و بر روی صفه ای ساخته شده است که سطح آن نسبت به سطح حیاط قلعه، چندین پله بالاتر بود. در حال حاضر از این بخش حاکم نشین تنها یک پله باقی مانده است.

به منظور رسیدن به نهر داریون در قلعه سلاسل در شوشتر چندین ردیف از سنگ کنده شده است. در قسمت راست پلکان اول این بخش به فاصله تقریبی دو متر پلکان دوم قابل تماشا است که نسبت به پلکان اول، تیزتر بوده و ارتفاع هر پله آن بلندتر است. قلعه سلاسل چندین مرتبه مورد بازسازی و بازسازی نهاده شده است. اما متاسفانه در حال حاضر تنها ویرانه ای از این قلعه باشکوه و با عظمت باقی مانده است.

فلسفه نام گذاری قلعه سلاسل

عده ای از افراد فلسفه نام گذاری قلعه سلاسل در شوشتر را به ابی سلاسل مربوط می دانند که در قرن چهارم زندگی می نموده است، وی نیز مامور تعمیر این قلعه بوده است. قلعه سلاسل در شوشتر یک بار نیز به دست فتحعلی خان پسر واخشتوخان در قرن 11 هجری و بار دیگر در سال 1237 به دست محمدعلی میرزا دولتشاهی تعمیر شده است. در دهه 40 باقی مانده قلعه تخریب شد و از مصالح آن در احداث شرکت های مختلف استفاده شد.

به نقل از یک باستان شناس فرانسوی معروف، درباره قلعه سلاسل در شوشتر گفته است:

قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است، و در روی کوهی که مانند فلات کوچکی است نهاده شده است. از پای این کوه یکی از شعب کارون که شطیط نام دارد عبور می نماید، و ساختمان ها و استحکاماتی که از عهد ساسانیان باقی مانده اند آن را از طرف شهر قابل دفاع می نمایند.

با توجه به این که شکوه و عظمت اولیه قلعه سلاسل در شوشتر از بین رفته است، اما همچنان می توان با قویه تخیل باقی مانده های این بنای تاریخی و ارزشمند را مشاهده نموده و در ذهن و شکوه آن را در زمان خودش تصور کرد.